به گزارش آموزش ساختمان به نقل از خبرگزاری مهر، در دنیای امروز که تجارت جهانی به طور پیوسته در حال گسترش است، گمرکات در سراسر جهان با یک چالش دوگانه روبرو هستند: از یک سو، نیاز به ترخیص سریع کالاها و از سوی دیگر، ضرورت نظارت دقیق و کارآمد بر محمولهها. بر اساس آمارها، در سالهای ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، بیش از ۱.۲ میلیارد اظهارنامه در گمرکات جهانی پردازش شده است که این رقم، اهمیت یافتن تعادل مناسب بین امنیت و تسهیل تجارت را بیش از پیش نمایان میسازد.
سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران گزارش داده است که در طول ۱۲ ماهه سال ۱۴۰۳، حدود ۳۹.۲۶ میلیون تن کالا وارد کشور شده و حدود ۲۱.۹۱۳ میلیون تن کالا به صورت ترانزیت خارجی از کشور عبور کرده است. این میزان ترانزیت خارجی نسبت به مدت مشابه در سال قبل، رشدی معادل ۴۹.۲۲ درصد را نشان میدهد. این آمارها بیانگر آن است که توجه ویژه به این حوزه و بهبود شرایط گمرکات کشور، میتواند دستاوردهای قابل توجهی در زمینههای امنیتی و اقتصادی به همراه داشته باشد.
یکی از اصول اساسی در تضمین امنیت و سلامت اقتصادی کشور، بازرسی دقیق و کامل محمولههای وارداتی است. مسئولان و رهبران جمهوری اسلامی ایران بارها بر ضرورت بازرسی حداقلی کانتینرها در گمرکات و بنادر کشور تاکید کردهاند، انتقادی که عمدتاً به مدل بازرسی سنتی بازمیگردد. این کمبود نظارت میتواند یکی از عوامل اصلی قاچاق سازمانیافته از طریق مبادی رسمی کشور باشد. حادثه بندر شهید رجایی هشداری بود برای مسئولان تا نسبت به نظارت بر گمرکات مرزی کشور حساستر شوند. حتی برخی کارشناسان معتقدند که بخشی از قاچاق تجهیزات مورد استفاده در ساخت پهپادها در جنگ ۱۲ روزه، از طریق گمرک صورت گرفته است.
قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز در ماده ۶، وزارت امور اقتصاد و دارایی و وزارت راه و شهرسازی را موظف کرده است تا با هدف افزایش دقت در بازرسیها و کاهش زمان توقف کالاها، مبادی ورودی و خروجی و مسیرهای حملونقل را به امکانات فنی مناسب مجهز کنند. علاوه بر این، ماده ۱۱ و بند (ط) ماده ۳ قانون امور گمرکی، گمرک ایران را ملزم به استفاده از فناوریها و تجهیزات نوین بازرسی کرده است. در راستای اجرای این قوانین، دولتها در سالهای اخیر اقدام به تجهیز گمرکات کشور به دستگاههای X-Ray با تمرکز بر تولید داخلی کردهاند. با این حال، آمارها نشان میدهد که پیشرفت در این زمینه با سرعت مطلوبی همراه نبوده است. تولید X-Rayهای کانتینری علاوه بر کم بودن تیراژ، با مشکلاتی نظیر کیفیت و عقبماندگی از دانش روز جهانی مواجه است.
در عرصه تجارت و لجستیک بینالمللی، فرایندهای مربوط به کنترل مبادی ورودی و خروجی کشور و ترخیص کالا از گمرک از اهمیت ویژهای برخوردار است. بازرسیهای گمرکی با استفاده از دستگاههای اسکنر، انقلابی در صنعت حملونقل ایجاد کرده است، زیرا امکان بررسی سریع، کامل و غیرمخرب محمولهها را فراهم میکند. این اسکنرها با هدف اطمینان از رعایت مقررات واردات، کشف کالاهای ممنوعه، تأیید صحت اظهارنامهها و شناسایی تهدیدات امنیتی بالقوه، محتویات محمولهها را ارزیابی میکنند. استفاده از این فناوریها با افزایش دقت و شفافیت در رویههای گمرکی، از تأخیر در زنجیرههای تأمین جلوگیری کرده و با ایجاد تعادل بین تسهیل تجارت و امنیت، منافع ملی کشور را حفظ میکند و از مزایای تجارت بینالمللی بهرهمند میسازد.
بر اساس آخرین آمار سازمان جهانی گمرک (WCO)، آمریکای شمالی با سهم ۴۱.۸ درصدی از بازار اسکنرها در سال ۲۰۲۴، پیشتاز این صنعت بوده است. در عین حال، پیشبینی میشود که منطقه آسیا و اقیانوسیه (AP) با توجه به اقتصادهای نوظهوری مانند چین و هند، در آینده نزدیک بیشترین نرخ رشد را تجربه کند.
اسکنرها در انواع مختلفی از جمله ثابت، قابل حمل، سیار و چمدانی موجود هستند و مدلهای خاصی نیز برای استفاده در راهآهن و فرودگاهها طراحی شدهاند. در این میان، اسکنرهای کامیونی و کانتینری از اهمیت بسزایی برخوردارند و اسکن با اشعه ایکس (X-Ray) به عنوان پرکاربردترین روش شناخته میشود. در حال حاضر، حدود ۶۰ درصد از سهم بازار به اسکنرهای اشعه ایکس ثابت و قابل حمل اختصاص دارد، در حالی که ۴۰ درصد باقیمانده مربوط به اسکنرهای سیار است که تقاضا برای این نوع اسکنرها به طور سالانه حدود ۷ درصد در حال افزایش است. اسکنرهای ثابت به دلیل نیاز به تجهیزات پیشرفته، فضای کافی برای ورود کامیونها، محوطه پارکینگ و سایت اختصاصی، نیازمند سرمایهگذاری بیشتری هستند، اما اسکن عمیق و واضحی که ارائه میدهند، این ملاحظات را توجیه میکند. اسکنرهای قابل حمل هزینه کمتری نسبت به مدل ثابت دارند، اما فرایند برچیدن، حملونقل و مونتاژ آنها ممکن است بین یک تا هشت هفته به طول انجامد. از سوی دیگر، اسکنرهای سیار به دلیل سرعت بالا در آمادهسازی و راهاندازی و همچنین هزینه اولیه کمتر، در سطح جهانی محبوبیت بیشتری پیدا کردهاند. این اسکنرها را میتوان با توجه به ترافیک و نیاز گمرکات جابهجا کرد و در مواقع حساس، در جادههای داخل یا خارج از شهر برای شناسایی مواد مخدر و تجهیزات مخرب در انواع خودروها مورد استفاده قرار داد.
در نسل جدید این دستگاهها، از هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشین (ML) برای تجزیهوتحلیل دقیقتر دادهها استفاده میشود که این امر دقت اسکن را بهبود بخشیده و احتمال خطای انسانی را کاهش میدهد. استفاده از هوش مصنوعی با کاهش هزینههای عملیاتی و ارائه تصاویر و تحلیلهای کاربردی، یک سیستم غربالگری دقیقتر، کارآمدتر و قویتر را به وجود میآورد.
با توجه به اینکه حملونقل زمینی و دریایی به ترتیب ۸.۲۷ درصد و ۵۲ درصد از کل ارزش کالاهای معامله شده در جهان را به خود اختصاص دادهاند، ایران با بهرهگیری از موقعیت ژئوپلیتیکی خود میتواند با تسهیل تجارت از طریق اسکنرها و سامانههای مرتبط، علاوه بر توسعه ترانزیت بینالمللی، به بهبود کسبوکارها و زنجیره تأمین محصولات کمک کند. ایجاد یک کلانداده با استفاده از سیستم خودکار کنترل وزن و ابعاد خودرو، ثبت خودکار پلاک و کد کانتینر، سیستم نظارت تصویری، اطلاعات اسکنرها و اظهارنامهها میتواند نقش بسزایی در بهبود تجارت ایفا کند. همچنین، استفاده از مهر و اظهارنامه الکترونیکی در ترانزیتهای خارجی باعث افزایش سرعت ترخیص خواهد شد.
در نتیجه، ایران در گام نخست باید امنیت در مرزها را به یک اولویت ملی تبدیل کند. اگرچه تجهیز گمرکات و بنادر کشور نیازمند سرمایهگذاری سنگین است، اما دستیابی به امنیت و سلامت اقتصادی در کشور این هزینه را توجیهپذیر میکند. علاوه بر این، عقد قراردادهای پیمانکاری نظیر BOT و BOO میتواند این هزینه اولیه را به حداقل برساند.
تجهیز گمرکات کشور به دستگاههای ایکس – ری ساخت داخل، یکی از خواستههای همیشگی دولتها بوده است، اما عملکرد تولیدکنندگان داخلی در این زمینه چندان مطلوب نبوده است. بر اساس گزارش ارزیابی عملکرد سازمان اداری و استخدامی کشور، از ۱۳ دستگاه ایکس – ری کامیونی و کانتینری موردنیاز کشور در سال ۱۴۰۳، تنها ۲ دستگاه توسط شرکتهای تولیدکننده داخلی ساخته و تحویل داده شده است که این میزان با تعداد کل دستگاههای آشکارساز موردنیاز کشور فاصله زیادی دارد. علاوه بر این، کیفیت پایین ساخت و پشتیبانی فنی این دستگاهها، به یک معضل بزرگ تبدیل شده است، به طوری که تعدادی از دستگاهها بیش از نیمی از سال را خراب و غیرفعال هستند.
همواره این سوال مطرح بوده که آیا باید به واردات دستگاههای ایکس – ری و مادونقرمز از خارج وابسته بود یا بر تولید داخلی تمرکز کرد. با توجه به تحریمها، واردات این دستگاهها با چالشهایی روبرو خواهد شد که میتوان با مونتاژ یا واردات از طریق کشورهای ثالث این مشکل را حل کرد. همچنین، با توجه به محدودیتهای ارزی کشور، ممکن است کمبود منابع مالی به عنوان مانعی برای واردات اسکنرها مطرح شود. با این حال، اگر سرمایهگذاری به درستی انجام شود، تجهیز گمرکات کشور باید در صدر فهرست نیازهای کشور قرار گیرد. این نکته حائز اهمیت است که استفاده از فناوریهای نوین نظارت خودرو و کانتینر، امروزه نه یک مزیت، بلکه یک الزام برای امنیت داخلی و سلامت اقتصادی کشور است.
همانطور که پیشتر اشاره شد، گمرک تنها نهاد مسئول در این زمینه نیست و وزارت راه و شهرسازی، سازمان ملی استاندارد، سازمان بنادر و … نیز در تجهیز گمرکات نقش دارند. به گفته دکتر سید علی مدنیزاده، کاهش زمان ترخیص، هوشمندسازی و تجهیز گمرکات به دستگاههای آشکارساز از جمله برنامههای وزارت تحت امر وی است. این پرسش مطرح میشود که با وجود برخی دستگاههای اشعه ایکس کانتینری ساخت داخل که به دلیل کیفیت پایین و عدم رعایت استانداردهای لازم، حتی پس از گذشت پنج سال از آغاز بهرهبرداری، هنوز به طور رسمی توسط گمرک تحویل گرفته نشدهاند و با در نظر گرفتن مواردی مانند عملکرد نامطلوب دستگاه مستقر در گمرک اینچهبرون که در سال ۱۴۰۳ بیش از ۲۰۰ روز خرابی را تجربه کرده است، چرا مجوز واردات نمونههای خارجی باکیفیت و دارای استانداردهای بینالمللی برای رفع این نقیصه مهم امنیتی و اقتصادی صادر نمیشود؟
به همین دلیل، سیاستگذاران این حوزه با توجه به تجربیات خود باید بین دو مسیر خودکفایی و تکیه بر واردات، یکی را انتخاب کنند. در صورت تصمیم به ادامه مسیر فعلی، دولت باید راهبرد اصلی خود را بر محور «تحول بنیادین در صنعت داخلی» با اتخاذ سیاستهای حمایتی هدفمند متمرکز کند تا ضمن ارتقای کیفی تولیدکنندگان، چالشهای امنیتی ناشی از وابستگی به فناوری خارجی را کاهش دهد. این امر علاوه بر شناخت توان واقعی تولیدکنندگان داخلی، نیازمند تعهد تولیدکنندگان نسبت به کیفیت، تیراژ و پشتیبانی فنی دستگاهها نیز هست. مسیر دیگر، تمرکز بر واردات دستگاههای ایکس – ری خارجی است که با خرید یا مونتاژ این دستگاهها میتوان در مدتزمان کوتاهی تمام گمرکات کشور را تجهیز کرد، اما تجربه غیرفعال شدن دستهجمعی دستگاههای وارداتی در ساعات مشخص، نگرانیهای امنیتی زیادی را به همراه داشته است.
این چالشها در حالی مطرح میشود که این نواقص گسترده، علاوه بر ایجاد اختلال در فرایند ترخیص کالا و افزایش زمان توقف کانتینرها، میتواند منجر به نقص در کنترل و بازرسی دقیق محمولهها و تهدید امنیت ملی و اقتصادی کشور شود.
منبع: خبرگزاری مهر
